Όταν η εργασία σου γίνεται χώρος επούλωσης

Όταν πέθανε ο γιος μου, σταμάτησα κι εγώ να υπάρχω για τον κόσμο γύρω μου.

Όχι γιατί δεν ήθελα. Αλλά γιατί τίποτα πια δεν είχε τον ίδιο ήχο, την ίδια γεύση, την ίδια σημασία. Βρέθηκα ξαφνικά σε έναν άλλο πλανήτη. Η απώλεια σε μεταφέρει στον δικό της πλανήτη  και πρέπει να μάθεις μια καινούργια γλώσσα. Μιλάς τελικά λιγότερο. Νιώθεις πολύ πιο βαθιά. Και συχνά, αποσύρεσαι. Έτσι έκανα κι εγώ για καιρό.

Μέχρι που, σιγά-σιγά, άρχισα να θέλω να υπάρχω ξανά.

Όχι όπως ήμουν πριν. Αλλά με έναν άλλο τρόπο. 

Και τότε άρχισα να δουλεύω ως κοινωνική φροντίστρια για ανθρώπους με άνοια και Alzheimer. Ήταν η πρώτη φορά που η παρουσία μου, απλώς η παρουσία, είχε ξανά νόημα. Ήταν η πρώτη φορά που ένιωσα ότι, ενώ φρόντιζα άλλους, κάτι μέσα μου φρόντιζε κι εμένα.

Δεν ήταν ότι το πένθος “έφευγε”.

Αλλά σαν να έβρισκε έναν χώρο να αναπνέει.

Αυτό που πίστευα πως θα ήταν απλώς μια δουλειά, έγινε γέφυρα. Έγινε μονοπάτι. Έγινε παρηγοριά. Κάπως έτσι βρέθηκα να δουλεύω με ανθρώπους που ζούσαν τις δικές τους απώλειες. Όχι πάντα φανερές. Όχι πάντα αναγνωρίσιμες. Άρχισα να δουλεύω δίπλα σε ανθρώπους που επίσης έχαναν – όχι κάποιον δικό τους, αλλά τον ίδιο τους τον εαυτό. Με μνήμες που χάνονταν λίγο λίγο, σαν να τις έπαιρνε ο αέρας.

Και ξέρεις τι έγινε; Εκεί μέσα, ανάμεσα στη σιωπή τους και στη σύγχυση τους, ένιωσα ότι κάποιος καταλάβαινε.

Και ξαφνικά, εκεί που νόμιζα πως ήμουν εγώ η “φροντίστρια”,  βρήκα φροντίδα.

Εκεί που προσπαθούσα να σταθώ δυνατή για τους άλλους, ένιωσα κι εγώ ότι κάτι μέσα μου μαλάκωνε, αλλά και δυνάμωνε συγχρόνως.

Δεν ήταν ότι έπαψα να πενθώ.

Ήταν ότι άρχισα να πενθώ και μαζί τους.

Και μέσα από αυτή τη συλλογική ανθρώπινη εύθραυστη εμπειρία, άρχισε να ανοίγει ένας καινούργιος δρόμος.

Όχι η έξοδος από το πένθος.

Αλλά η είσοδος σε έναν άλλο τρόπο να το κουβαλάς.

Και κάπως έτσι, άρχισα να αναρωτιέμαι: μήπως, τελικά, η εργασία μας μπορεί να γίνει χώρος θεραπείας;

Όχι απόδραση από τον πόνο, αλλά χώρος συνύπαρξης με αυτόν.

Με τρόπους μικρούς, ανθρώπινους, αληθινούς.

Έζησες τον χειρότερο εφιάλτη και αποστασιοποιήθηκες όπως είναι φυσικό για ένα διάστημα, όμως, θα έρθει η μέρα που πρέπει να επιστρέψεις κι εσύ στη δουλειά. Στην καθημερινότητα. Στη ρουτίνα. Οι περισσότεροι το βλέπουν σαν αναγκαίο κακό - μια απότομη επιστροφή στην "κανονικότητα" πριν καν ο πόνος αρχίσει να υποχωρεί. Πολλές φορές μας λένε ότι η δουλειά είναι απλώς ένα αναγκαίο διάλειμμα από το πένθος. Μια απόδραση. Τι γίνεται όμως αν η δουλειά δεν είναι απόδραση από το πένθος, αλλά μια γέφυρα προς τη θεραπεία;

Ας ξεκαθαρίσουμε κάτι από την αρχή: δεν μιλάω για εργασιομανία. Δεν αναφέρομαι στο "δουλεύω μέχρι εξάντλησης για να μην αισθάνομαι". Αυτό είναι απλώς μια άλλη μορφή απόσπασης ίσως πιο επικίνδυνη από άλλες.

Μιλάω για κάτι βαθύτερο. Για τον τρόπο που μπορούμε να επιτρέψουμε την εργασία μας όποια κι αν είναι να γίνει ένα θεραπευτικό πεδίο για το πένθος μας. Όχι για να μπορέσουμε να το ξεπεράσουμε γρήγορα, αλλά για να το αγκαλιάσουμε με τρόπο που φέρνει νόημα. 

Όταν δεν είσαι καλλιτέχνιδα 

"Ναι, αλλά αυτό ισχύει μόνο για τους καλλιτέχνες", θα μπορούσες να πεις. "Αν είσαι ζωγράφος, μουσικός, συγγραφέας – φυσικά και μπορείς να εκφράσεις το πένθος σου μέσα από τη δουλειά σου. Αλλά τι γίνεται με εμάς τις υπόλοιπες;"

Είναι αλήθεια. Φαίνεται προφανές για μια ποιήτρια να γράψει για την απώλειά της. Για μια ζωγράφο να αποτυπώσει τον πόνο της στον καμβά.

σημ. Σου βάζω εδώ μια φωτο όταν ζωγράφιζα τον θρήνο μου

Αλλά τι γίνεται αν είσαι ταμίας σε σούπερ μάρκετ; Υπάλληλος γραφείου; Οδηγός λεωφορείου; Νοσηλεύτρια; Καθαρίστρια;

Ακριβώς εδώ βρίσκεται η μαγεία - και θέλω να πιστέψεις ότι υπάρχει μαγεία - σε κάθε εργασία, κάθε επάγγελμα, όσο τετριμμένο κι αν φαίνεται αρχικά.

Η Ιερότητα στα καθημερινά

Στην ιαπωνική παράδοση υπάρχει μια έννοια που λέγεται "μα" (間) -το διάστημα ανάμεσα στα πράγματα, η παύση, το κενό που δίνει νόημα. Στη διαχείριση πένθους αναζητούμε συχνά τέτοια διαστήματα, τέτοιες παύσεις που μας επιτρέπουν να αναπνεύσουμε.

Η δουλειά σου, αυτή η εργασία που σου προσφέρει τα προς το ζην μπορεί να γίνει το δικό σου "μα". Η ιερή παύση σου. 

Ας σκεφτούμε την καθαρίστρια που σκουπίζει και σφουγγαρίζει με ρυθμικές κινήσεις. Υπάρχει ένας διαλογισμός εκεί. Ένα μοτίβο σχεδόν ένα μάντρα. Μια επανάληψη που μπορεί να γίνει τελετουργική. Καθώς καθαρίζει τους φυσικούς χώρους τα δωμάτια τα έπιπλα μπορεί συγχρόνως να βρίσκεται στο δικό της εσωτερικό πεδίο κάθαρσης. Σκουπίζοντας τη σκόνη από τα αντικείμενα, μπορεί να καθαρίσει και τις σκέψεις της. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί από εμάς καταφεύγουμε σε βαθύ καθάρισμα του σπιτιού μας σε περιόδους συναισθηματικής απορρύθμισης και αναταραχής.

Και η ταμίας σε σούπερ μάρκετ; Πώς μπορεί να μετατρέψει έναν φαινομενικά μηχανικό ρόλο σε πεδίο επεξεργασίας του πένθους; Ίσως μέσα από τις μικρές συνδέσεις. Το χαμόγελο στον ηλικιωμένο που ψωνίζει μόνος του κάθε Τρίτη. Την προσεκτική παρατήρηση των ανθρώπων γύρω της. Τη συνειδητοποίηση ότι κάθε άνθρωπος που περνά από το ταμείο της κουβαλά τη δική του ιστορία, τη δική του χαρά και θλίψη. Έχεις άλλα μάτια για να δεις, όταν το αποφασίσεις να βλέπεις πραγματικά. 

Η Παρουσία ως θεραπεία

Μια νοσηλεύτρια, μέσα στην καθημερινή επαφή της με τον πόνο και μερικές φορές με τον θάνατο, έχει μια μοναδική ευκαιρία να αντιμετωπίσει το δικό της πένθος με έναν τρόπο που λίγα άλλα επαγγέλματα επιτρέπουν. Η παρουσία της εκεί όπου πονάει περισσότερο, η ικανότητά της να προσφέρει ανακούφιση σε άλλους, μπορεί να γίνει καθρέφτης για τη δική της διαδικασία επούλωσης.

"Όταν έχασα τη μητέρα μου", μου είπε κάποτε μια νοσηλεύτρια, "νόμιζα ότι δεν θα μπορούσα ποτέ να επιστρέψω στη δουλειά. Πώς θα μπορούσα να φροντίσω άλλους όταν ένιωθα τόσο σπασμένη εσωτερικά; Αλλά αυτό που ανακάλυψα ήταν ότι στη φροντίδα των ασθενών μου, στην απόλυτη παρουσία που απαιτούσε η δουλειά μου, βρήκα μια περίεργη παρηγοριά. Δεν ήταν ότι ξέχασα το πένθος μου - ήταν ότι το συμπεριέλαβα στη φροντίδα που έδινα."

Για τη δασκάλα, κάθε μέρα στην τάξη μπορεί να γίνει μια άσκηση παρουσίας. Με ποιες ιστορίες επιλέγει να εμπνεύσει τους μαθητές της; Τι συναισθήματα αναδύονται όταν βλέπει ένα παιδί να ξεπερνά ένα εμπόδιο; Στη διδασκαλία της ανθεκτικότητας, της δημιουργικότητας, της συναισθηματικής νοημοσύνης, μπορεί να ανακαλύψει εκ νέου αυτές τις ιδιότητες μέσα της.

Για τη γυναίκα που εργάζεται στην παραγωγή, στη γραμμή συναρμολόγησης ενός εργοστασίου, η επαναληπτική φύση της εργασίας μπορεί να γίνει επίσης ένας διαλογισμός. Οι ρυθμικές κινήσεις, η αίσθηση της δημιουργίας, το να βλέπει κάτι να παίρνει μορφή κάτω από τα χέρια της - υπάρχει κάτι βαθιά θεραπευτικό σε αυτό.

Δημιουργώντας τελετουργίες στην καθημερινότητα

Το πένθος χρειάζεται τελετουργίες. Οι περισσότερες κουλτούρες το αναγνωρίζουν αυτό - από τα μνημόσυνα μέχρι τις ιδιωτικές τελετές μνήμης, αναζητούμε τρόπους να δώσουμε έκφραση και μορφή στον πόνο μας.

Τι θα συνέβαινε αν ενσωματώναμε μικρές τελετουργίες στην εργασιακή μας καθημερινότητα; Η γραμματέας που αφιερώνει πέντε λεπτά κάθε πρωί για να γράψει τις σκέψεις της πριν ανοίξει τον υπολογιστή. Η πωλήτρια που τοποθετεί προσεκτικά τα ρούχα στα ράφια, δίνοντας προσοχή στα χρώματα, τις υφές, δημιουργώντας έναν μικρό κόσμο αρμονίας. Η οδηγός λεωφορείου που σε κάθε στάση μπορεί να παρατηρεί την πόλη να αλλάζει με τις εποχές μέσα από το παράθυρό της. Τους ανθρώπους που μεταφέρει να αλλάζουν επίσης αλλά και να μένουν πιστά πάντα οι ίδιοι. 

Αυτές οι μικρές τελετουργίες δεν είναι μόνο διαλείμματα από τη ρουτίνα - είναι γέφυρες προς τη θεραπεία.

Η γέφυρα προς τους άλλους

Ένα από τα πιο δύσκολα κομμάτια του πένθους είναι η αίσθηση απομόνωσης που συχνά φέρνει. Ο κόσμος συνεχίζει γύρω μας, αλλά εμείς νιώθουμε αποκομμένες, σαν να βρισκόμαστε πίσω από ένα γυάλινο τοίχο. Τους βλέπεις σε βλέπουν αλλά δεν μπορεί πραγματικά να σε αγγίξει τίποτα. 

Η εργασία μας, ωστόσο, μας φέρνει καθημερινά σε επαφή με άλλους ανθρώπους. Μπορεί να μας δώσει μια γέφυρα πίσω στον κόσμο - όχι με το να αγνοήσουμε τον πόνο μας, αλλά με το να τον εντάξουμε στον τρόπο που συνδεόμαστε με τους άλλους.

Η κομμώτρια που ακούει τις ιστορίες των πελατισσών της. Η φαρμακοποιός που προσφέρει όχι μόνο φάρμακα αλλά και μια στιγμή πραγματικής φροντίδας με μια απλή συμβουλή ή με το να ακούσει απλά . Η υπάλληλος σε κατάστημα που δημιουργεί έναν χώρο όπου οι άνθρωποι αισθάνονται ορατοί. Όλες αυτές οι συνδέσεις προσφέρουν κάτι ουσιαστικό - την υπενθύμιση ότι, παρά τον πόνο μας, εξακολουθούμε να είμαστε μέρος του κόσμου.

Η Επούλωση 

Το πιο σημαντικό ίσως είναι ότι η εργασία μας προσφέρει μια συνέχεια. Μας δίνει ένα πλαίσιο όπου μπορούμε να παρατηρήσουμε την αλλαγή του εαυτού μας μέσα στο χρόνο. Να δούμε πώς σταδιακά ο πόνος μεταμορφώνεται, όχι πώς εξαφανίζεται, αλλά γίνεται μέρος του ποιες είμαστε, χωρίς να μας καθορίζει πλήρως.

"Υπήρχαν μέρες", μου είπε κάποτε μια φίλη που δουλεύει σε γραφείο, "που νόμιζα ότι δεν θα μπορούσα να περάσω την πόρτα. Που η ιδέα να συνεχίσω να εργάζομαι μου φαινόταν αδύνατη. Αλλά κάθε μέρα που κατάφερνα να το κάνω, κάθε αρχείο που οργάνωνα, κάθε e-mail που απαντούσα, μου έλεγε: 'Είσαι ακόμα εδώ. Συνεχίζεις. Όχι παρά το πένθος σου, αλλά μαζί με αυτό.'"

Ο Δικός σου δρόμος

Δεν υπάρχει σωστός τρόπος να πενθείς. Δεν υπάρχει μαγική συνταγή που λειτουργεί για όλες. Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι η εργασία σου - όποια κι αν είναι αυτή - μπορεί να γίνει ένα πεδίο όπου το πένθος σου βρίσκει έκφραση, χώρο και, τελικά, νόημα.

Μη νιώσεις ενοχές αν κάποιες μέρες όλα που μπορείς να κάνεις είναι να περάσεις τις ώρες μέχρι σχολάσεις. Αυτό είναι εντάξει. Αλλά τις μέρες που νιώθεις λίγο πιο δυνατή, αναζήτησε τις μικρές στιγμές παρουσίας, τις ευκαιρίες για σύνδεση, τις τελετουργίες που μπορείς να δημιουργήσεις για τον εαυτό σου. 

Το πένθος δεν είναι κάτι που "ξεπερνάμε". Είναι ένα καινούργιος τόπος, ένας καινούργιος πλανήτης που μαθαίνουμε να ζούμε πάνω του. Ταξιδεύουμε κάτω από αντίξοες συνθήκες  και μερικές φορές, ο πιο απρόσμενος οδηγός σε αυτό το ταξίδι μπορεί να είναι αυτό που κάνουμε κάθε μέρα - η δουλειά μας, που από απλή βιοποριστική ανάγκη μεταμορφώνεται σε μονοπάτι επούλωσης.

Σε αυτό το μονοπάτι, σου εύχομαι να βρεις στιγμές φωτός, ακόμα και στις πιο σκοτεινές μέρες. 🤍

Κατερίνα

✉️ Αν βρίσκεσαι κι εσύ σε αυτό το μονοπάτι και θες να μοιραστείς την εμπειρία σου ή να μάθεις πώς μπορείς να συνοδέψεις το πένθος σου με φροντίδα, μπορείς να μου γράψεις. Είμαι εδώ.